Nasielsk we wczesnym średniowieczu

I. Wstęp    7II. Źródła do wczesnych dziejów Nasielska i okolic    11    II.1. Źródła archeologiczne    11    II.2. Źródła pisane    11        II.2.1. Źródła wczesnośredniowieczne    11        II.2.2. Źródła późnośredniowieczne    14        II.2.3. Źródła nowożytne    15    II.3. Źródła kartograficzne    15    II.4. Źródła toponomastyczne            17    II.5. Źródła przyrodnicze    17    II.6. Mazowsze wczesnośredniowieczne: szkic archeologiczno-historyczny    17III. Środowisko naturalne okolic Nasielska    27    III.1. Ukształtowanie terenu    27    III.2. Hydrografia    31    III.3. Klimat    32    III.4. Gleby    34    III.5. Szata roślinna    35        III.5.1. Współczesne zbiorowiska leśne    35        III.5.2. Badania palinologiczne Jeziora Błędowskiego    35        III.5.3. Badania palinologiczne w pobliżu grodziska        37        III.5.4. Roślinność potencjalna okolic Nasielska     39        III.5.5. Zasięg lasów w badanym terenie na podstawie źródeł kartograficznych    39        III.5.6. Roślinność reliktowa na grodzisku w Nasielsku    43    III.6. Środowisko naturalne okolic nasielskiego grodu we wczesnym średniowieczu: próba rekonstrukcji    44IV. Badania archeologiczne grodziska    47    IV.1. Prace inwentaryzacyjne i badania rozpoznawcze przed 1967 r.    47    IV.2. Badania wykopaliskowe w 1967 r.    51        IV.2.1. Wykopy I i II    53        IV.2.2. Wykop III    53    IV.3. Badania wykopaliskowe w latach 2001-2004, 2006    55        IV.3.1. Wykop IV    55        IV.3.2. Wykop V    58    IV.4. Badania geofizyczne    61    IV.5. Fazy nasielskiego grodu        65        IV.5.1. Faza 0 (przedgrodowa)    65            IV.5.1.1. Stratygrafia    65            IV.5.1.2. Materiały ruchome    66                Zabytki wydzielone    66                Ceramika    66                Kości zwierzęce    66            IV.5.1.3. Chronologia i charakterystyka fazy przedgrodowej    67        IV.5.2. Faza 1: początki grodu    68            IV.5.2.1. Stratygrafia i parametry grodu    68            IV.5.2.2. Materiały ruchome    71                Ceramika    71                Kości zwierzęce    71            IV.5.2.3. Chronologia grodu fazy 1    71            IV.5.2.4. Społeczno-polityczne tło budowy grodu    72        IV.5.3. Faza 2: odbudowa grodu po zniszczeniu    73            IV.5.3.1. Stratygrafia i parametry grodu    73            IV.5.3.2. Materiały ruchome    75                Zabytki wydzielone    75                Ceramika    77                Kości zwierzęce    78            IV.5.3.3. Chronologia i charakterystyka grodu fazy 2    78            IV.5.3.4. Geneza „akcji” budowy mazowieckich grodów     79        IV.5.4. Faza 3: rozbudowa umocnień grodu    82            IV.5.4.1. Stratygrafia i parametry grodu    82            IV.5.4.2. Materiały ruchome    83                Zabytki wydzielone    83                Ceramika    84                Kości zwierzęce    85            IV.5.4.3. Chronologia i charakterystyka grodu fazy 3    85        IV.5.5. Faza 4: apogeum grodu    87            IV.5.5.1. Stratygrafia i parametry grodu    87            IV.5.5.2. Relikty pieców    87            IV.5.5.3. Materiały ruchome    91                Zabytki wydzielone    91                Narzędzia i przedmioty codziennego użytku    91                Ozdoby i elementy stroju    95                Broń    97                Przedmioty nieokreślone     98                Ceramika    98                Kości zwierzęce    98            IV.5.5.4. Chronologia i charakterystyka grodu fazy 4    99        IV.5.6. Okres postgrodowy    102            IV.5.6.1. Stratygrafia i obiekty    102            IV.5.6.2. Materiały ruchome    103                Zabytki wydzielone    103            IV.5.6.3. Chronologia okresu postgrodowego    104V. Badania na osadzie przygrodowej        105    V.1. Badania geofizyczne    105    V.2. Badania wykopaliskowe    106        V.2.1. Wykop VI    106            V.2.1.1. Obiekt VI/1    106            V.2.1.2. Materiały ruchome z obiektu VI/1    106                  Zabytki wydzielone    106                 Ceramika    108                  Kości zwierzęce    108            V.2.1.3. Funkcja i chronologia obiektu VI/1    109            V.2.1.4. Obiekt VI/2    109            V.2.1.5. Materiały ruchome z obiektu VI/2    109                 Ceramika    109                 Kości zwierzęce    109            V.2.1.6. Funkcja i chronologia obiektu VI/2    110        V.2.2. Wykop VII    110            V.2.2.1. Obiekt VII/1     111            V.2.2.2. Materiały ruchome z obiektu VII/1        111                Ceramika    111                Kości zwierzęce    111            V.2.2.3. Obiekt VII/2     111            V.2.2.4 Materiały ruchome z obiektu VII/2        111                 Zabytki wydzielone    111                 Ceramika    111                 Kości zwierzęce    111            V.2.2.5. Funkcja i chronologia obiektów VII/1 i VII/2     112        V.2.3. Wykop VIII    113            V.2.3.1. Obiekt VIII/2    114            V.2.3.2. Materiały ruchome z obiektu VIII/2        114                Ceramika     114                Kości zwierzęce    114            V.2.3.3. Funkcja i chronologia obiektu VIII/2    114            V.2.3.4. Obiekt VIII/5    114            V.2.3.5. Materiały ruchome z obiektu VIII/5        116                Zabytki wydzielone    116                Ceramika    116                Kości zwierzęce    116            V.2.3.6. Funkcja i chronologia obiektu VIII/5    116            V.2.3.7. Obiekt VIII/6        117            V.2.3.8. Materiały ruchome z obiektu VIII/6        117                Ceramika    117                Kości zwierzęce    117            V.2.3.9. Funkcja i chronologia obiektu VIII/6    117            V.2.3.10. Obiekt VIII/7     117    V.3. Badania przy użyciu wykrywacza metali    118        V.3.1. Zabytki wydzielone odkryte podczas badań wykrywaczem metali    118    V.4. Znaleziska o nieznanym pochodzeniu    122        V.4.1. Srebrne skarby     122    V.5. Podsumowanie wyników badań na osadzie przygrodowej     122VI. Ceramika z grodziska i osady przygrodowej w Nasielsku    125    VI.1. Metody badawcze    125        VI.1.1. Stan zachowania    125        VI.1.2. Surowiec    126        VI.1.3. Barwa    127        VI.1.4. Technika budowy naczyń    129        VI.1.5. Morfologia    130        VI.1.6. Ornament    132    VI.2. Ceramika z grodu    133        VI.2.1. Ceramika z fazy przedgrodowej (faza 0)    133        VI.2.2. Ceramika z fazy 1    136        VI.2.3. Ceramika z fazy 2    138        VI.2.4. Ceramika z fazy 3    144        VI.2.5. Ceramika z fazy 4    148    VI.3. Ceramika z osady przygrodowej    153        VI.3.1. Ceramika z obiektu VI/1    153        VI.3.2. Ceramika z obiektu VI/2    154        VI.3.3. Ceramika z obiektu VII/1    156        VI.3.4. Ceramika z obiektu VII/2    158        VI.3.5. Ceramika z obiektu VIII/2    161        VI.3.6. Ceramika z obiektu VIII/5    162        VI.3.7. Ceramika z obiektu VIII/6    164        VI.3.8. Ceramika z obiektu VIII/7    164        VI.3.9. Naczynie znalezione luźno w wykopie VIII        165VII. Nasielsk i jego okręg grodowy na tle organizacji grodowo-terytorialnej we wczesnym średniowieczu    167    VII.1. Grody sąsiadujące z Nasielskiem    167    VII.2. Osieki    173    VII.3. Opole: najstarszy element nasielskiej organizacji grodowo-terytorialnej?    174    VII.4. Nasielski okręg grodowy    179        VII.4.1. Granica kasztelanii nasielskiej z kasztelaniami zakroczymską i płońską    181        VII.4.2. Granica kasztelanii nasielskiej z kasztelanią ciechanowską    183        VII.4.3. Granica kasztelanii nasielskiej z kasztelanią pułtuską    186        VII.4.4. Granica kasztelanii nasielskiej z kasztelanią serocką    189    VII.5. Chronologia, obszar i struktura osadnictwa nasielskiego okręgu grodowego    192        VII.5.1. Osady znane ze źródeł pisanych.    193        VII.5.2. Osady o nazwach patronimicznych    194        VII.5.3. Zagadnienie nazwy Mazewo    195        VII.5.4. Osady służebne    195        VII.5.5. Cmentarzyska     196    VII.6. Osadnictwo nasielskiego okręgu grodowego na podstawie badań AZP        198        VII.6.1. Kryteria podziału chronologicznego wczesnośredniowiecznych stanowisk z badań AZP    198        VII.6.2. Osadnictwo ze starszych faz wczesnego średniowiecza (VII – IX w.)    200        VII.6.3. Osadnictwo z młodszych faz wczesnego średniowiecza (X – XIII w.)    202        VII.6.4. Wyniki badań AZP a najstarsze podziały terytorialne okolic Nasielska    207    VII.7. Nasielski okręg grodowy w perspektywie demograficznej    209    VII.8. Sieć drożna wokół Nasielska we wczesnym średniowieczu     212VIII. Podsumowanie    223 Tablice     226Tabele         248 AneksUrszula Iwaszczuk Kości zwierzęce z wczesnośredniowiecznego zespołu osadniczego w Nasielsku     271 Summary     297List of figures        307List of tables         313List of plates        315Appendix: Animal bones from the early medieval settlement complex at Nasielsk        317List of figures to Appendix    318List of tables to Appendix    319Bibliografia    321Indeks osób    337Indeks nazw geograficznych i etnicznych     343