Wykłady z dziejów Żydów w średniowiecznej Polsce

"Mając za sobą ponad dwadzieścia lat pracy nad historią Żydów w średniowiecznej Polsce, stawiam sobie pytanie: w jakim kierunku zmierzać będą przyszłe studia nad tą dziedziną? Przewidzieć tego nie potrafię. Wiele zależeć będzie od poszerzenia kwestionariusza badawczego, nowych pytań, indywidualnych upodobań i zainteresowań kolejnych pokoleń historyków. Jedno jest pewne - postęp dokonywać się będzie także dzięki wzbogaceniu podstawy źródłowej badań. Pomysł na tę książkę zrodził się z tego przekonania. Historyk źródeł nie wymyśla, dostrzega tylko możliwości, jakie stwarzają przekazy zachowane, już istniejące, czasami nie wydobyte jeszcze na światło dzienne. Niekiedy idzie po śladach i stawia pytania, które podpowiadają mu specjaliści z innych dziedzin, innym razem nowe pola dociekań otwierają się dzięki nabytemu latami doświadczeniu. Podstawą zawartych w niniejszej książce tekstów stały się rozmaite źródła do dziejów Żydów w średniowiecznej Polsce. Niekiedy są to przekazy doskonale znane i świetnie opracowane, ale do tej pory rzadko lub wcale nie wykorzystywane, jak śląska epigrafika cmentarna. Są i takie, do których odwoływałam się często sama, ale bez wskazania na ich specyfikę i możliwości szerszej interpretacji - na przykład zapiski ksiąg miejskich, dotyczące transakcji nieruchomościami. Jeszcze inne nie doczekały się osobnych opracowań i w związku z tym są pomijane – jak dotyczące Polski responsy niemieckich rabinów, czy niewielkie fragmenty hebrajskich książek wklejone do łacińskich kodeksów, dziś objęte szeroko zakrojonymi kwerendami, które prowadzone będą jeszcze przez wiele lat."  (Ze wstępu)

 Spis treści: Wstęp   /7 Wykład 1: Imiona   /11 Języki komunikacji między Żydami, w starożytności przed i po powstaniu diaspory. Kanaan i język kanaanicki. Słowiańskie głosy w piśmiennictwie hebrajskim. Proweniencja środkowoeuropejskich Żydów: hipoteza nadreńska i naddunajska. Spór o rodowód jidisz i jego przynależność do grupy języków słowiańskich lub germańskich. Stanowisko historyków w kwestii pochodzenia Żydów środkowoeuropejskich. Badania nad imiennictwem żydowskim. Alexander Beider, A Dictionary of Ashkenazic Given Names: Their Origins, Structure, Pronunciation, and Migrations. Imię święte (szem ha-kodesz) i imię świeckie (kinuj). Zmiany w żydowskich imionach w wyniku kontaktu z językiem słowiańskim i niemieckim. Popularne i rzadkie święte imiona. Powstawanie imion świeckich. Regionalne korpusy imion: Śląsk. Wykład 2: Żydowska ulica  /45 Dzielnice żydowskie w miastach średniowiecznych. Transakcje obrotu nieruchomościami jako źródło do badań nad żydowskimi dzielnicami. Plan lokacyjnego Poznania. Zabudowa parceli. Miejski system nazewniczy. Mieszkańcy ulicy Żydowskiej i Małej Żydowskiej: ich podległość jurysdykcyjna i podatkowa. Synagoga i mykwa. Liczba żydowskich domów z XV-XVIII wieku. Sąsiedzkie konflikty między dominikanami i Izraelitami. Poznańska legenda o cudzie eucharystycznym. Żydowska dzielnica w Krakowie. Żydzi przed lokacją miasta. Ulica Żydowska: sąsiedztwo z Uniwersytetem. Umowa z 1469 roku. Getto na Kazimierzu. Wykład 3: Kirkut   /99 Rodzaje pochówków i miejsc grzebalnych w starożytności. Chrześcijański cmentarz w średniowieczu. Lokalizacja kirkutów. Cmentarz komunalny. Kirkuty w Nadrenii i Bawarii. Kirkuty na Śląsku. Kirkuty w Wielkopolsce i Małopolsce: Poznań i Kraków. Najstarszy żydowski cmentarz w Pradze: organizacja przestrzeni, groby i ich wyposażenie, ułożenie zwłok. Śląskie macewy średniowieczne. Wykład 4: Hebrajska książka  /135 Status pisma i książki religijnej w żydowskiej kulturze. Hebrajska książka w średniowieczu: zwój i kodeks. SFARDATA - baza danych izraelskiej Biblioteki Narodowej. Fragmenty hebrajskich książek w łacińskich kodeksach. Piśmienność Żydów i hebrajska książka w średniowiecznej Polsce. Fragmenty dwóch hagad paschalnych w rękopisach biblioteki Uniwersytetu Krakowskiego. Fragmenty hagady paschalnej w poznańskiej księdze ziemskiej. Wykład 5: Rabini   /179 Przestrzeganie zasad judaizmu w pierwszych koloniach żydowskich w Europie Środkowej. Trudności z zapewnieniem sobie opieki duszpasterskiej. Aszkenaz w XI-XIII wieku: pierwsze szkoły talmudyczne. Responsy rabinów z zachodniej części diaspory dotyczące izraelskich skupisk w jej wschodniej części. Aszkenaz w XIV-XV wieku: kryzys demograficzny, ruch reformy gmin i zmiana przywództwa, eskpulsje Żydów z miast Cesarstwa. Rabinat w średniowiecznej Polsce. Migracje uczonych do Poznania. Responsy niemieckich rabinów dotyczące gmin żydowskich w Polsce: XV wiek. Zakończenie: Między diasporą a Polską   /218 Więź z diasporą: wspólna tradycja i los, podobny język, organizacja gmin i związanych z nimi instytucji, architektura synagog. Żydzi jako poddani polskiego władcy. Królewscy Iudaei. Obowiązki monarchy wobec izraelskich poddanych. Modlitwa w intencji polskiego króla. Kazimierz Wielki - przyjaciel Żydów. Legenda o romansie króla z Esterką. Więzi Żydów z miastem, dzielnicą i gminą. Prawo starszyzny kahalnej do odmowy pobytu. Spór o przywództwo kazimierskiej gminy. Minghaim. Żydowska świadomość historyczna. Summary  /237 Spis ilustracji   /244