Umrao Dźan Ada. Pamiętnik kurtyzany

Umrao Dźan Ada (Umrā’o Jān Ādā) to jedna z pierwszych powieści, jakie powstały w języku urdu. Opublikowane w roku 1899 dzieło, od dziesięcioleci niezmiennie pozostaje dla odbiorców literatury urdu jednym z najbardziej popularnych i cenionych klasyków. Powieść opowiada dzieje życia pewnej kurtyzany (t̤awā’if) z północnoindyjskiego miasta Lakhnau i utrzymana jest w konwencji autobiografii. Krytycy literatury zgodnie uważają ją za jedyną dziewiętnastowieczną powieść urdu, która posiada niepodważalne walory literackie. Ale Umrao Dźan Ada to nie tylko utwór literacki – to także głęboko realistyczny i jednocześnie niezwykle barwny opis stylu życia dziewiętnastowiecznej lakhnauskiej elity indo-muzułmańskiej (ašrāf). Tekst może więc być postrzegany i wykorzystywany jako prymarne źródło w badaniach nad złożoną i wysoce specyficzną tradycją kulturową, jaka wytworzyła się w środowisku indo-muzułmańskich kurtyzan i przekazywana była z pokolenia na pokolenie. Powieść wywierała też i wciąż wywiera ogromny wpływ na masową wyobraźnię. Niejednokrotnie stanowiła podstawę adaptacji filmowych i literackich. Tytułowa bohaterka powieści, tawaif Umrao, funkcjonuje jako ikona kulturowa rozpoznawana powszechnie wśród mieszkańców subkontynentu indyjskiego.

Mirza Mohammad Hadi ‘Ruswa’ (Mirzā Muḥammad Hādī ‘Rusvā’; 1857-1931), tworzący w języku urdu indyjski prozaik, poeta i autor traktatów naukowych m.in. z dziedziny filozofii i teologii. Odebrał gruntowne, tradycyjne wykształcenie. Studiował języki urdu i perski, literaturę, filozofię i nauki ścisłe, uzyskując tytuł munśiego (munšī fāẓil), uprawniający do wykonywania zawodu nauczyciela i pisarza; uzyskał również dyplom politechniki Thomas Engineering School w Roorkee z zakresu zarządzania. Uzdolniony w wielorakich dziedzinach, przez całe życie z wielkim zamiłowaniem oddawał się głównie dwóm pasjom: pisarstwu oraz prowadzeniu eksperymentów chemicznych (także alchemicznych) i obserwacji astronomicznych. W rodzinnym Lakhnau posiadał własne laboratorium, które przez wiele lat rozbudowywał i udoskonalał, przeznaczając na ten cel większość zarobionych pieniędzy.

Debiutował w 1887 r. obszernym poematem Laila i Madźnun, który jednak nie przyniósł mu rozgłosu, podobnie jak inne utwory poetyckie, jakie Ruswa tworzył przez całe życie. Najważniejszą domenę jego twórczości stanowi jednak proza. Oprócz najbardziej znanej i uważanej za jego najlepsze dzieło Umrao Dźan Ada, Ruswa napisał jeszcze kilka innych powieści, nie tak wprawdzie popularnych lecz również ocenianych przez znawców jako bardzo wartościowe literacko. Należą do nich m.in.: Szlachetnie urodzony (Šarīfzādah), Achtari Begam (Axtarī Begam), Szlachetna postać (Ẕāt-e šarīf). Był także autorem trywialnych „powieścideł z dreszczykiem” oraz przekładów popularnej prozy angielskiej na język urdu. Jak pisze Khushwant Singh we wstępie do angielskiego przekładu Umrao…, „Ruswa to doskonały przykład podwójnej literackiej osobowości – poważny doktor Jekyll, który bez wytchnienia, do późnej nocy cyzeluje wyśmienitą prozę, opracowuje system stenograficzny dla języka urdu i śledzi trajektorie gwiazd – oraz pan Hyde, ordynarny parweniusz, odbywający eskapady po miejskich burdelach i produkujący pisarskie śmieci, na których zarabia brudną forsę”.