Sztuka małych form. Studia nad produkcją i wzornictwem polskiej biżuterii w latach 1945-1989

 Poruszone w tej publikacji zagadnienia dotyczą głównie spółdzielni podległych Cepelii. W kilku z nich — przede wszystkim warszawskiej ORNO, krakowskiej Imago Artis, poznańskich Rytosztuce i Juwelii, łódzkiej Metaloplastyce, gdańskich Bursztynach (do 1973 roku pod nazwą Wytwórnia Wyrobów Bursztynowych) — dość szybko, bo już około 1950-1952 roku, zdecydowano o podjęciu produkcji biżuterii, co sprawiło, że stanowiły one pod tym względem zwartą grupę wytwórczą. Zbieżna była również ich geneza (wyjątkiem były m.in. ORNO i zielonogórska Lubuska), bardzo często oparta na przymusowym uspołecznieniu pod koniec lat 40. XX wieku wielu prywatnych zakładów i wytwórni, które stawały się źródłem rzemieślników dla powoływanych spółdzielni. Ponadto, choć biżuteria produkowana w spółdzielniach i przedsiębiorstwach państwowych bywała bardzo często przez indywidualnych twórców traktowana pobłażliwie jako masowa i „nieartystyczna", trzeba wyraźnie podkreślić, iż Polki nosiły ją przez ponad 40 lat, tym samym stanowiła więc wyznacznik oraz dowód zmieniających się trendów, mód i tendencji stylowych. Nie będzie wobec tego przesadą stwierdzenie, że biżuteria ta miała charakter ogólnopolski — tak w zakresie dostępności, jak i w pewnych kategoriach znaczeniowych.

 Określenie „sztuka małych form", niezwykle trafnie opisujące tworzone w Polsce w 2. połowie XX wieku wyroby z ceramiki, szkła i drewna a także tkaniny oraz biżuterię wykonywane indywidualnie lub produkowane w spółdzielniach i przedsiębiorstwach państwowych, jako pierwsza wprowadziła do naukowego obiegu Irena Huml. Sformułowanie to autorka konsekwentnie stosowała w swoich publikacjach, ponieważ jej zdaniem to nie wielkość, użyty materiał i sposób produkcji powinny decydować o uznaniu artystycznych walorów dzieła. Pojęcie to miało zwrócić uwagę historyków sztuki i krytyków na tę sferę tzw. sztuki użytkowej w Polsce, którą w publikowanych syntezach zazwyczaj pomijano lub kwitowano zaledwie kilkoma zdaniami. Konsekwentna postawa badawcza Ireny Huml doprowadziła do tego, że dziś przedmioty ze sfery wzornictwa okresu PRL są pełnoprawnym obiektem badań i polemik naukowych, publikacji oraz wystaw muzealnych. Przywołanie w tytule niniejszej książki terminu autorstwa Ireny Huml jest wyrazem szacunku wobec zapoczątkowanych przez nią badań, a jednocześnie ma podkreślić wagę omawianych zjawisk artystycznych, odnoszących się do biżuterii i galanterii wykonywanej w 2. połowie XX wieku w Polsce ze srebra oraz innych materiałów. Z perspektywy 30 lat po dokonanym w Polsce w 1989 roku przełomie politycznym można zauważyć, że rozpoczęta wówczas destrukcja, a następnie likwidacja polskiego przemysłu złotniczo-jubilerskiego nie tylko przyniosła niepowetowane straty gospodarcze i społeczne, ale również znacznie zahamowała zapoczątkowane w tym czasie badania nad wzornictwem artystycznym biżuterii i galanterii produ-kowanej po 1945 roku. SPIS TREŚCI: PODZIĘKOWANIA  7WSTĘP  9STAN I PERSPEKTYWY BADAŃ NAD POLSKĄ BIŻUTERIĄ POWOJENNĄ 13 PRODUKCJA  27Geneza polskich wytwórni i jej wpływ na produkcję i wzornictwo biżuterii powojennej 27Organizacja państwowego przemysłu jubilerskiego  34Organizacja polskich szlifierni kamieni szlachetnych i ozdobnych  40 Wzorcownia szlifierni w Kłodzku  53Epizod importowy — biżuteria radziecka i chińska   59 WZORNICTWO  65Geneza i przemiany wzornictwa polskiej biżuterii powojennej  65Biżuteria autorska i biżuteria „masowa"  72Pierwowzory, modele, wzorcownie polskiej biżuterii powojennej   81Biżuteria „modułowa"  85Polskie kamienie ozdobne — nefryt, chryzopraz, agat  89Biżuteria kamienna jednorodna   94Substytuty, zamienniki i nowe surowce w realizacjach polskiej biżuterii powojennej  96Metale nieszlachetne w praktyce projektowej  98Biżuteria miedziana i mosiężna   101Szkło, ceramika i jubilerskie kamienie syntetyczne   107Imitacje złota, srebra i bursztynu   111Drewno, kość słoniowa i bawola, poroże   116Rozwiązania techniczne wobec wzornictwa polskiej biżuterii powojennej   121Łańcuszki i łańcuchy, zapięcia  122Łączenia i zapięcia bransoletek   125Zapięcia broszek i broszkowisiorów  128Zapięcia i łączenia spinek mankietowych   130 IKONOGRAFIA  133Świat przyrody — motywy roślinne   135Świat przyrody — motywy zwierzęce  138Pamiątki uroczystych obchodów i rocznic   144Dewocjonalia, biżuteria religijna i okolicznościowa  148 ASPEKT SPOŁECZNY POLSKIEJ BIŻUTERII POWOJENNEJ   153Biżuteria „demokratyczna" i biżuteria dostępna   153Estetyka sprzedaży biżuterii   158Polska biżuteria powojenna jako obiekt kolekcjonerski — identyfikacje  163Przeróbki i fałszerstwa  167 PODSUMOWANIE  169BIBLIOGRAFIA  171ŹRÓDŁA ILUSTRACJI   178INDEKS OSÓB   179