Wyrażanie Niewyrażalnego. Mistycyzm w sztuce: literaturze, m

Niewyrażalny mistycyzm?

Instytut Romanistyki Uniwersytetu Warszawskiego oraz Wydział Malarstwa Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie zorganizowały w 2017 roku konferencję naukową Wyrażanie Niewyrażalnego. Mistycyzm w sztuce: literaturze, malarstwie, muzyce… W 100-lecie śmierci Léona Bloy.

Wyrażanie niewyrażalnego to oksymoron, metaforyczny paradoks, nieoczywista dążność człowieka do zapisu słowem, obrazem, dźwiękiem lub innymi środkami wyrazu przeżyć o charakterze mistycznym, natchnionych, niepojętych na drodze rozumowej analizy.

Czy sformułowana w ten sposób definicja tytułowej figury retorycznej pomaga nam zrozumieć podłoże i powody poszukiwań twórczych, bliższych niekiedy doznaniom o charakterze religijnym niż artystycznym? Jakie znaczenie ma dla tego typu rozważań kwestia wiary? Wiary w Boga, wiary w naturę, wiary w sprawczą moc sztuki?

Nie ulega wątpliwości, że twórczość, filozofia i religia – niezależnie od tego, jak je określimy – są ze sobą ściśle połączone. Kreacja, myśl i wiara leżą bowiem w naturze człowieka, uzewnętrzniają się między innymi w procesie twórczym i wówczas spoiwem dla nich jest środek wyrazu artystycznego.

„Bo cóż by było zadaniem mówiącego, gdyby myśl wyrażała się i bez mowy?”, pytał Arystoteles w Poetyce. Rozważania Stagiryty legły u początków twórczości racjonalnej, dążącej poprzez analizę podmiotu i przedmiotu do poznania człowieka i świata oraz do ich werbalnego przedstawienia. Horacjański ideał ut pictura poesis splótł słowo i obraz, zaś metafizyka i ontologia, rozumiane klasycznie jako metoda poznania bytu, dostarczały inspiracji i materii twórczej. Jednak logika ani rozum nie wystarczą, by ująć całość doświadczeń ludzkich. Stajemy bowiem wobec zjawisk, dla których próżno szukać wytłumaczenia w zmysłowo czy intelektualnie poznawalnej rzeczywistości. Także nurt dionizyjski, któremu bliski jest furor poeticus, obce zaś pojęcie prawdy, nie oddaje istoty wszystkich transcendentnych przeżyć. Dopiero mistycyzm, łącząc wiarę i rozum, otwiera możliwość wyrażania i przekazania doświadczeń nieracjonalnych oraz niebędących szaleńczym uniesieniem.

Istotna twórczość artystyczna – niezależnie od dyscypliny, wybranego idiomu i użytego medium – może nosić w sobie elementy nadprzyrodzone, nierzeczywiste i ponadczasowe, jak mógłby je nazwać André Malraux. Elementy nieprzystające do reszty układanki podporządkowanej prawom ziemskim. Pewien nieznany pierwiastek, który uaktywnia się bądź w procesie twórczym, bądź w trakcie aktu odbioru dzieła skończonego. Rozumowe poznanie efektu pracy artysty często nie wystarcza, a to, co najistotniejsze, wymyka się analizom, badaniom, wszelkim próbom opisania. Dzieło sztuki ma w sobie coś z pierwotnej, totemicznej tajemnicy, właściwej kultom i obrzędom religijnym. Utwierdzamy się w tym przekonaniu coraz mocniej, w miarę coraz gwałtowniejszego rozwoju cywilizacji, w tym przede wszystkim nauki i techniki. Oświeceniowy racjonalizm, totalitarne wyparcie wiary i wolnej sztuki oraz modernistyczny zachwyt postępem, zwalczający pełną niezrozumiałych obrzędów kulturę opartą na doznaniach mistycznych, doprowadziły paradoksalnie do sytuacji, w której im mocniej zachodziły XIX- i XX-wieczne przemiany społeczne, tym większe znaczenie zyskiwały takie nurty literackie i plastyczne jak symbolizm, dekadentyzm, dadaizm, surrealizm, absurd, a idąc dalej – land-art, performans, akcjonizm czy happening. Procesualność tych strategii artystycznych stawiała je blisko obrzędów religijnych, starając się zastąpić religię sztuką.

Niniejszy tom obejmuje przemyślenia prelegentów – artystów, pracowników naukowych i doktorantów – dotyczące wyrażania Niewyrażalnego w różnych dziedzinach twórczości i nauki. Literaturoznawcy przybliżyli dzieła pisarzy francuskich, między innymi Małgorzaty z Nawarry, Rabelais, Montaigne’a, Diderota, Rousseau, Lamartine’a, Flauberta, Fromentina, Prousta, Céline’a oraz polskich wieszczów i pisarzy: Słowackiego, Mickiewicza, Gałczyńskiego, którzy podjęli wyzwanie oddania ducha słowem. Szczególne miejsce przypadło Léonowi Bloy, którego setna rocznica śmierci stała się inspiracją do zorganizowania konferencji. Filozofowie i religioznawcy podkreślili różnicę między mistycyzmem i mistyką rozumianą jako osiągnięcie więzi z ponadnaturalną pełnią bytu; ikona stała się bodźcem do refleksji nad sposobami zapisu niematerialnej rzeczywistości; najnowsze polskie odkrycia w zakresie mitraizmu dowodzą uniwersalności mistycyzmu. Krytycy sztuki zaprezentowali przykłady dzieł, w których na poziomie ekspresji i odbioru wyraża się Niewyrażalne: u Caravaggia w obrazach, u Marii Więckowskiej w pracach plastyczno-literackich, u Sokurowa i Scorsese w filmie, u Coltrane’a w muzyce.

Wybitni polscy artyści podjęli rozważania wokół mistycyzmu w malarstwie, ukazując transcendentne wymiary otaczającej nas przestrzeni. Mistyka rzeki Bug oraz symboliczne pejzaże od Seghersa do czasów współczesnych każą wątpić w skuteczność epistemologii. Dzieła Malewicza czy Czapli afirmują Mickiewiczowską nieufność w szkiełko i oko mędrca, dowodząc, że realizm ma głębsze dno.

W ramach panelu malarze dyskutowali nad procesem twórczym i recepcją dzieła sztuki jako przeżycia mistycznego. Co właściwie sprawia, że artyści bez względu na własne doświadczenie, właściwą sobie epokę czy krąg kulturowy wyrażali i nadal chcą wyrażać to, co niezrozumiałe, nierozpoznane, niewyrażalne? Czy sztuka to „wyraz duszy”, jak pisał Witkacy? Czy raczej nielogiczna układanka, jak uważają „niewyrobieni” odbiorcy? Czy doświadczenie mistyczne można przewidzieć lub zaplanować, czy może jest ono darem niezależnym od obdarowanego? Idąc tym tropem, należałoby także postawić kolejne pytanie: kiedy i na jakich zasadach doświadczenie mistyczne jest związane z procesem twórczym, a kiedy i dlaczego może mieć ono związek z niezależnym od artysty aktem odbioru jego dzieł?

Zadaniem niniejszej publikacji nie jest uzyskanie odpowiedzi na powyższe pytania, a raczej wykazanie ich mnogości i próba określenia, na wybranych przykładach, jak mistycyzm może ujawniać się w twórczości artystycznej. Niech teksty oddane do rąk Czytelnika staną się przyczynkiem do indywidualnych przemyśleń i zachęcają do poszukiwań innych przykładów wyrażania Niewyrażalnego.

Arkadiusz Karapuda

Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie

Agnieszka Włoczewska

Uniwersytet w Białymstoku