Na końcu świata

„Te trzy nowele stanowią szczyt i syntezę dotychczasowej twórczości literackiej Pályiego. W trakcie ich lektury mamy wrażenie, jakbyśmy czytali powieść o zbawieniu, w której zmieniają się historyczne akcesoria i warunki, zmieniają się bohaterowie, ale metoda pisarska pozostaje niezmienna. Początek i koniec zamieniają się miejscami, co znaczy, że między życiem a śmiercią nie ma różnicy jakościowej, zmienia się również porządek chronologiczny, zmieniają się płaszczyzny snu, wyobraźni, rzeczywistości, tęsknoty, zachodzą na siebie, zrywa się ustawicznie ciągłość zdarzeń, a wieczne powtórzenia wywołują wrażenie, jakby wszystko już się wydarzyło. Technika narracyjna Pályiego nie ma natomiast wiele wspólnego z epokowymi odkryciami literatury współczesnej: ani z automatycznym pisaniem opartym na asocjacjach, ani z techniką strumienia świadomości. Ideą organizującą jego sposób pisania nie jest bowiem ani wartkość narracji, ani zakłócenia jej toku, ani mglistość czy wreszcie – chaos, lecz rygorystycznie wypracowana, gotowa i przejrzysta forma spirytualna, w której rzeczy i zjawiska pozostają ze sobą w relacjach jakościowych i – co więcej – owe relacje są hierarchicznie uporządkowane. W każdym razie jest dobro i jest zło. I bohaterowie Pályiego, nawet jeśli nie zawsze dążą do dobra, to przynajmniej chcą się uwolnić od zła. Na szczycie ich uczuciowej hierarchii znajduje się pragnienie zbawienia. Wszyscy są biednymi, nieszczęśliwymi, budzącymi uśmiech sympatii, grzesznikami.

Pályi nie jest pisarzem katolickim, ale jego pisarskie podejście do świata łączy się nierozerwalnie z mitologią katolicką. Jego opowiadania mają przede wszystkim swą teologię, boską wiedzę, która jest bardzo zorientowana w kwestiach zepsucia i zła i cała mądrość jedynie na tym bazuje albo też: wyłącznie z tego wynika. Jest po prostu czymś urzekającym to, w jakim skomplikowanym systemie luster sytuuje mitologię. Każdy jej podstawowy  element ukazuje się u niego w trzech postaciach równocześnie. Przede wszystkim jako surowe, nasycone goryczą zaprzeczenie; wówczas grzesznicy wiją się, spadając w haniebną głębinę swego biologicznego bytu. Następnie w formie zniekształconego obrazu drobnomieszczańskiej formy życia; wówczas uparcie rozmarzeni i zakłamani bohaterowie – tkwiący między swymi bibelocikami i koronkami, w zapachach niewietrzonej pościeli – na drodze mającego zastąpić zbawienie zaspokajania zmysłów dopuszczają się najbardziej zdumiewających i małostkowych grzechów i ekscesów. W końcu zaś owa mitologia przejawia się w żądzy zbawienia, której nikt i nic nigdy nie zaspokoi, jedynie – śmierć”.

Péter Nádas