Muzea martyrologiczne w Polsce i Niemczech. Pamięć - edukacja - turystyka

Wspólnym celem historyków polskich i niemieckich, autorów książki „Muzea martyrologiczne w Polsce i Niemczech” jest dyskusja porównawcza na temat przeszłości, teraźniejszości i przyszłości muzeów martyrologicznych (niem. die Gedenkstätte, dosłownie: miejsce upamiętnienia), które przypominają o zbrodniach nazistowskich w Polsce i w Niemczech.

Czy wraz z odejściem naocznych świadków następuje także pożegnanie kultury pamięci w jej dotychczasowej formie? Czy historia współczesna odnosi się do przeszłości na zawsze minionej, na swój sposób wygasłej? Czy naturalnie nieunikniona historyzacja narodowego socjalizmu prowadzi do zniwelowania dotychczas w dużej mierze niepodważalnej, szczególnej pozycji historycznej, politycznej i moralnej nazistowskiego reżimu i jego zbrodni, do jego „normalizacji”?

Są to pytania uniwersalne, które dotyczą nie tylko Niemiec. W Polsce są one uzupełnione o doświadczenie niemieckiej okupacji. Z tego względu w polskich badaniach nad historią i w muzeach martyrologicznych ważną rolę wciąż odgrywają polskie ofiary i stosunki między Polakami a Niemcami.

Pomimo milionów odwiedzających, którzy w coraz większej liczbie napływają do martyrologicznych miejsc pamięci i muzeów historii współczesnej, pomimo wciąż utrzymującej się fali zakładania nowych instytucji tego typu, coraz częściej mówi się w Niemczech o „nowym dyskomforcie kultury pamięci”. Istnieje obawa, że miejsca pamięci utracą zainteresowanie młodych pokoleń, które w coraz większy stopniu będą odwracać się z przesytem i obojętnością od dotychczasowych form upamiętniania. W Polsce z kolei tzw. muzea narracyjne mogą w przyszłości stanowić coraz większą konkurencję dla autentycznych miejsc historycznych, w których usytuowane są muzea martyrologiczne. (Robert Traba, Günter Morsch)

Książka „Muzea martyrologiczne w Polsce i Niemczech„, prezentując polskie i niemieckie przemiany pamięci o obozach, pozwala lepiej zrozumieć sytuację obecną. Ukazuje się bowiem w czasie, kiedy pamięć o drugiej wojnie światowej znajduje się w fazie radykalnych przemian. Z jednej strony wraz z odchodzeniem bezpośrednich świadków przechodzi od pamięci komunikacyjnej do kulturowej. Z drugiej staje się przedmiotem instrumentalizacji i manipulacji zarówno w polityce historycznej uprawianej przez instytucje państwowe, jak i poszczególne grupy społeczne czy polityczne. Proces ten zachodzi w różnych państwach – w tym w Polsce i w Niemczech – ze zróżnicowanym natężeniem, jest nierównoległy i niekompatybilny, posługuje się własnym językiem, skalą wartości czy środkami wyrazu. Wszędzie jednak pamięć o drugiej wojnie światowej, w tym o jej najbardziej tragicznym przejawie – obozach zagłady i obozach koncentracyjnych – stanowi jednocześnie niezwykle istotny czynnik edukacyjny, jak i źródło konfliktów. (Prof. Jerzy Kochanowski)