Społem 1906-1939. Idea, ludzie, organizacje, t. 1-2

TOM 1

Aleksandra Bilewicz

SPOŁEM 1906-1939IDEA, LUDZIE, ORGANIZACJA

To pierwsza na polskim rynku wydawniczym współczesna publikacja poświęcona Związkowi Spółdzielni Spożywców Rzeczypospolitej Polskiej „Społem”. Książka wszechstronnie ukazuje Związek jako ruch społeczny, demokratyczną organizację gospodarczą i próbę wcielenia w życie idei solidarności i współdziałania. „Społem” jest dziś warte przypomnienia nie tylko dlatego, że było jedną z ważnych polskich prób modernizacji i świadectwem samoorganizacji społecznej, ale także ze względu na przyświecające temu ruchowi idee, które zdają się ponownie zyskiwać na aktualności.

Spis treści

Wprowadzenie / 7Historia, idea i praktyka. Źródła inspiracji badawczych / 14Od Towarzystwa Kooperatystów do Związku Spółdzielni Spożywców RP. Zarys dziejów rozwoju „Społem” / 25Początki spółdzielczości spożywców na ziemiach polskich / 25Pionierzy. Abramowski, Wojciechowski, Mielczarski / 29Towarzystwo Kooperatystów / 37Warszawski Związek Stowarzyszeń Spożywczych / 45Dramat pierwszej wojny światowej / 54Niepodległość, inflacja, zjednoczenie ruchu (1919–1926) / 581926–1936. Dalsza konsolidacja, kryzys, rządy sanacji / 691936–1939. Koniunktura i widmo wojny /88Wojna i okres PRL. Kres instytucji / 94Ideologia, klasa, samoobrona społeczeństwa / 100Socjalizm, marksizm, kooperatyzm / 101Od inteligenckiego projektu do sojuszu klas pracujących / 110„Kwestia chłopska / 117„Społem”, walka klas i „kwestia żydowska” / 126„Wolni twórcy życia”. Zagadnienie wychowania / 133Fenomen „Społem”. Zagubiona droga modernizacji / 151O tekstach w wyborze źródeł / 160Podziękowania / 166Indeks osób / 167Spis ilustracji / 170

 

Wprowadzenie

(fragment)

Związek „Społem”¹ to instytucja pod wieloma względami niezwykła. Był on największym związkiem spółdzielczym i największą organizacją handlowa w międzywojennej Polsce, zrzeszającą w latach trzydziestych XX wieku niemal 2 tysiące spółdzielni spożywców i kilkaset tysięcy członków. Był instytucją, wokół której stworzył się potężny ruch społeczny, skupiający członków wywodzących się z wielu środowisk i klas, z przewagą przedstawicieli uboższych i średniozamożnych warstw pracujących. Twórcom i przywódcom Związku udało się szeroko rozpropagować w dużym stopniu oryginalną ideologię i wartości, które okazały się skuteczne w mobilizowaniu biedniejszych warstw społeczeństwa do budowy demokracji gospodarczej. „Społem” konsekwentnie opierało się także presji ze strony różnych środowisk politycznych i władz państwowych, starając się, w miarę możliwości, zachować niezależność.Losy spółdzielni należących do Związku były rozmaite, nie zawsze pomyślne, a zapoczątkowany po rewolucji 1905 roku ruch rozwijał się z różnym powodzeniem, konfrontując się z przeciwnościami natury politycznej, wojną czy trudną sytuacją gospodarczą. Jednak rozwój organizacji, powstałej jeszcze w zaborze rosyjskim, a później budującej swoją siłę w zmagającym się z dziedzictwem zaborów państwie, które dopiero odzyskało niepodległość, należy uznać za niewątpliwy sukces.

Celem tej książki jest pomoc w zrozumieniu istoty instytucji, jaką było „Społem”, potraktowanej jako swoista całość — w jej aspekcie społecznym, gospodarczym, ideowym. Niniejsza praca składa się z dwóch tomów. Tom 1 stanowi syntezę dziejów „Społem” i komentarz do zawartych w tomie 2 źródeł, które obejmują obszerny wybór artykułów prasowych i dokumentów archiwalnych dotyczących „Społem” i spółdzielczości spożywców.

 

TOM 2

REDAKCJA NAUKOWA ALEKSANDRA BILEWICZ

SPOŁEM 1906-1939IDEA, LUDZIE, ORGANIZACJAWYBÓR ŹRÓDEŁ

 

Książka przybliża zapomnianą ideę i historię polskiej spółdzielczości spożywców. Bogato ilustrowany zbiór źródeł pokazuje historię rozwoju Związku „Społem”, który w okresie międzywojennym stał się największą polską organizacją handlową. Szeroki wybór materiałów prasowych i archiwalnych pozwala poznać historię społeczną kooperacji z perspektywy nie tylko jej pionierów i przywódców – Edwarda Abramowskiego, Romualda Mielczarskiego czy Stanisława Wojciechowskiego – ale także zwykłych członków kooperatyw w miastach i na wsi. Prezentowane źródła przybliżają codzienne zmagania spółdzielców i znaczenie spółdzielczych wartości, o które toczono wiele gorących sporów.

Spis treści

Nota edytorska / 13 Część IOd Towarzystwa Kooperatystów do Powszechnego Związku Spółdzielni RP Rozdział 1. Prolegomena / 17Stanisław Thugutt XXV lat w pracy i w walce. Krótka historia związku „Społem” / 17 Rozdział 2. Korzenie ideowe / 39Edward Szymański Dziedzictwo (w rocznicę śmierci E. Abramowskiego) / 39Tadeusz Janczyk Realizowana utopia (w dwudziestą rocznicę śmierci Edwarda Abramowskiego) / 40 Rozdział 3. Początki / 43Stanisław Wojciechowski, W ruchu spółdzielczym (1906–1914) / 43Z pierwszego numeru tygodnika „Społem” / 80Od Redakcji / 80Zadania wychowawcze kooperacji /81Czyśmy niezdolni? / 83Towarzystwo Kooperatystów / 85Co nam da związek / 89Henryk Inlender, Cztery podróże R. Mielczarskiego / 92Przygotowanie do założenia Hurtowni (Urywek z dziennika podróży z 1911 r.) / 92Mowa prof. St. Wojciechowskiego (wygłoszona na uroczystości poświęcenia gmachu „Społem” w 1913 r.) / 98 Rozdział 4. W czasie pierwszej wojny i u progu niepodległości / 102Nasze zadania / 102[Romuald Mielczarski], Trzeba tylko chcieć! / 104 Rozdział 5. Lata dwudzieste. Ku połączeniu / 107Z tygodnia / 107Odpowiedź II Zjazdu Związku Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych na rezolucję połączeniową / 109Sympatyczne metody / 112Wojowniczy Zjazd / 114Głos od dołu! / 116Nowy atak na ustawę o spółdzielniach / 119Logika życia / 121Na XIII Zjazd połączeniowy / 122Romuald Mielczarski, Najbliższe zadania spółdzielczości spożywców w Polsce. Przemówienie dyr. R. Mielczarskiego, wygłoszone na połączeniowym Zjeździe Spółdzielni dnia 26 kwietnia 1925 roku / 124Dzień Spółdzielczości w Polsce / 128Ze Zjazdu / 132 Rozdział 6. Kryzys, odbudowa i ingerencja władz. Lata trzydzieste / 134Wacław Wojewódzki, Czy zmienić ustrój Związku / 134Sprawa defraudacji Dembińskiego. Komunikat do członków Rady Nadzorczej Związku Spółdzielni Spożywców RP / 136Po czternastu latach / 138Z ankiety „Społem”. Maria Orsetti — Warszawa / 144Marian Rapacki. Krok naprzód w dziedzinie organizacyjnej / 148Feliks Jabłoński, Echa pozjazdowe / 1513-letni plan polskiej spółdzielczości spożywców / 154Józef Dominko, Co nam przyniósł rok stary / 158Po Zjeździe / 162Konferencja w sprawie akcji spółdzielczej na terenie COP / 165Rok 1937 / 170Stanisław Thugutt, Chwila jest osobliwa / 174Wyrok. Związek „Społem” vs „Merkuriusz Polski Ordynaryjny” / 177 Rozdział 7. W obliczu wojny / 184Doroczne zjazdy okręgowe / 184Tadeusz Janczyk, Na marginesie Zjazdu / 185Tadeusz Janczyk, Uroczystość przekazania 13 samochodów sanitarnych Armii Polskiej / 186 Część IIJak budować „spólnotę” Wychowanie spożywcy / 195Życzenia świąteczne / 198Stanisław Wojciechowski, Czy Bóg się w was narodził? / 200Antoni Langer, Rozwijanie ideowości spółdzielczej / 203Nasze sklepiki /205O chleb dla umysłu / 207Pracujmy nad sobą (list do Redakcji) / 209Pracujmy nad sobą (drugi list do Redakcji) / 211Franciszek Dąbrowski, Pracujmy nad sobą (głos trzeci) / 214K. Lubartowski, Parę słów o losie „Spólnoty” / 219Zygmunt Małanicz, Pierwsze repetytoria i egzaminy na Spółdzielczych Kursach Korespondencyjnych / 221Karol Haubold, Czytelnictwo książek spółdzielczych / 224Zygmunt Małanicz, Grupa Organizacyjna Spółdzielczości Spożywców / 226Korespondencje. List robotnika z Pabianic / 230Z Ligi Kooperatystek / 231Dlaczego jestem kooperatystką / 233Znaczenie i rola kobiety w ruchu spółdzielczym. Udział kobiet w kooperacji spożywców / 237Maria Dąbrowska, Razem / 241Karol Haubold, Jednanie członków w spółdzielniach a młodzież / 246Antoni Rudenicz (Al. Kamień), z Makowa Dziesięć przykazań młodego kooperatysty („Spólnota”, Dział młodzieży) / 249Z „Młodego Spółdzielcy” / 249Najlepsze radio — zdobyte wspólną pracą / 249H. Huszczyńska Nasza wspólna ślizgawka / 252Aleksandra Wróbel Co słychać u nas w Sosnowcu / 256Przyszła koza do woza. Sztuka spółdzielcza w 2-ch aktach, opr. Z. [Zofia] Malicka / 257Józef Dominko, Sprawa ważna i pilna / 268 Część IIISpółdzielnia spożywców. Teoria i praktyka Rozdział 1. Instruktaż dla spółdzielni i spółdzielców / 275Stanisław Thugutt, Co to jest spółdzielnia spożywców / 275O tym jak sprytny kupczyk stara się rozbić solidarność spółdzielczą / 284Odnawiać sklepy / 285Marian Rapacki, Spółdzielcza zasada / 288 Rozdział 2. Listy z terenu. Wybrane spółdzielnie związkowe / 292Stanisław Wojciechowski, Stowarzyszenie Spożywcze „Nadzieja” w Dąbrowie Górniczej / 292Zrozumieli / 297W. Szewc, 10-lecie Stowarzyszenia Spożywczego „Społem” w Pabianicach / 298St. Antoniewicz, Z Pabianic / 303St. Opocki, Stowarzyszenia współdzielcze w Łodzi / 305Konferencja Stowarzyszenia Spożywców w Łodzi w sprawie połączenia / 308Akcja połączeniowa. Powszechna Spółdzielnia Spożywców w Łodzi / 309Jak pracują w największych naszych spółdzielniach / 315Wrażenia z wycieczki kursu spółdzielczego dla kierowników spółdzielni w dn. od 17 do 24 maja rb. / 315Warunki pracy w LSS [Lubelskiej Spółdzielni Spożywców] / 320Prześladowania / 322[Józef Dominko], Spółdzielnia Spożywców „Zgoda” w Poznaniu / 329Feliks Jabłoński, Przyznaję, że jestem optymistą (na marginesie naszych rozmyślań spółdzielczych) / 333Tadeusz Janczyk, Zagadnienie spółdzielczości w Warszawie / 337„Zjednoczenie” Spółdzielnia Spożywców w Warszawie / 342 Część IVKlasa, neutralność, ideologia Nasza neutralność / 349W. Bełczęcki, Czy nie czas? / 351Spółdzielcy wobec wyborów / 353Marian Rapacki, Socjalizm i kooperacja. Uwagi / 356Bronisław Siwik, Pozapartyjność ruchu / 361Maria Dąbrowska, Spółdzielczość wobec państwa i partii politycznych / 364Jan Hempel, Ideowość w ruchu spółdzielczym / 367Marian Rapacki, O ideowość w ruchu spółdzielczym (Artykuł polemiczny) / 378Kongres Spółdzielczości Spożywców 1923. Dyskusja nad referatem Romualda Mielczarskiego / 390Jan Skórzak, Zadania inteligencji w ruchu spółdzielczym / 438Franciszek Kielan, Miasto i wieś / 446 Część VProgram gospodarczy Marian Rapacki, Program gospodarczy spółdzielczości spożywców / 451Zygmunt Chmielewski, Uwagi w sprawie programu gospodarczego M. Rapackiego / 471Dr Henryk Kołodziejski, Na marginesie programu gospodarczego dyr. M. Rapackiego / 479Część I / 479Część II / 486Okręgi o programie / 493Dr Tadeusz Kłapkowski, Stwórzmy spółdzielczy program gospodarczy (na marginesie dyskusji nad programem dyr. Rapackiego) / 497Przegląd prasy polskiej / 507Dr [Karlo] Koberski, Głos ukraiński w tezach programowych prof. M. Rapackiego / 511Stefan Falkowski, Jeszcze o naszym programie gospodarczym / 521Marian Rapacki, Zamknięcie dyskusji nad programem gospodarczym / 528Stefan Raczkowski, Kultura gospodarcza Polski a spółdzielczość / 536 Część VIWobec świata Bolesław Przegaliński, Kryzys Międzynarodowego Związku Spółdzielczego / 545Adam Rapacki, Ludzie zawodzą — nie zawodzi masowy ruch społeczny / 549Drakoński dekret rządu rosyjskiego w sprawach spółdzielczych / 552Henry J. May, Ze Zjazdu Centralnego Komitetu MZS /553H. Malinowska, Spółdzielczość spożywców w Szwecji / 565Pokłosie prasy zagranicznej (1938) / 575Pokłosie prasy zagranicznej (1939) / 578 Aneks Wzór statutu spółdzielni spożywców przesyłany przez Związek nowo zakładanym spółdzielniom / 583Statut „Społem” ZSSRP w Warszawie / 590 Bibliografia (wybrane pozycje) / 605Wybrane publikacje Związku „Społem” / 605Publikacje autorstwa osób związanych ze „Społem” oraz tych osób dotyczące / 608Inne publikacje dotyczące spółdzielczości oraz pozostałe prace cytowane lub wykorzystane w zbiorze / 610Portale internetowe z materiałami o polskiej spółdzielczości przedwojennej / 620 Biogramy autorów / 621Indeks osób / 641Spis ilustracji / 647