Archiwistyka cyfrowa. Długoterminowa ochrona dziedzictwa nauki i kultury

Wbrew popularnym przekonaniom o doskonałości i niezawodności nowoczesnej technologii cyfrowej, nie zapewnia ona trwałości zapisu danych, informacji i wiedzy. Coraz poważniejsze staje się zatem zagrożenie utratą znacznych zasobów nauki i kultury, których cyfrowy zapis nie jest poddawany odpowiednim zabiegom archiwizacyjnym. Świadomość tego poważnego problemu nie jest jeszcze powszechna, ale dyskusje o jego rozwiązaniach wśród specjalistów toczą się już od dłuższego czasu, a w wielu krajach już wypracowano i na szeroką skalę wdrożono skuteczne metody trwałej ochrony cyfrowych zasobów, określanej mianem archiwizacji cyfrowej. Jednak w Polsce kwestie te ciągle nie zostały systemowo i efektywnie rozwiązane, a im większe stają się cyfrowe zasoby nauki i kultury, tym bardziej niepokoi brak takich rozwiązań. (…) 

Książka Anety Januszko-Szakiel dotyczy więc zagadnienia złożonego i wielkiej wagi, które wymaga pilnych rozstrzygnięć w skali zarówno ogólnokrajowej, jak i na szczeblach lokalnych. Szczególnie cenne jest to, że Autorka podjęła w tej książce udaną próbę całościowego spojrzenia na problematykę archiwistyki cyfrowej, obejmując nim zarówno dostępne metody, narzędzia techniczne, modele organizacyjne i uwarunkowania prawne, jak i rozpoznane w innych krajach skuteczne praktyki i modele działań, obecną sytuację w Polsce oraz własną propozycję dostosowanych do niej rozwiązań. 

Dodać też warto, że Autorka należy do wąskiego grona uznanych polskich specjalistów w dziedzinie archiwizacji cyfrowej, co znajduje odzwierciedlenie w wysokim poziomie merytorycznym przedstawionych w książce analiz i rekomendacji. (…) Będzie to ważna, aktualna i bardzo potrzebna lektura dla bibliotekarzy, archiwistów i muzealników oraz wszystkich tych, którzy zajmują się tworzeniem i zarządzaniem kolekcjami cyfrowymi.

(Z recenzji prof. dr hab. Barbary Sosińskiej-Kalaty)

Spis treści

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

1. Długoterminowa archiwizacja zasobów cyfrowych – definicje, teorie,

normy, projekty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

1.1. Publikowanie elektroniczne i digitalizacja jako procesy powstawania

dokumentów cyfrowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

1.2. Długoterminowa archiwizacja zasobów cyfrowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

1.3. Dokumenty cyfrowe – typologia i charakterystyka w kontekście

archiwizacji długoterminowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

1.3.1. Dokumenty/publikacje cyfrowe przenośne, hybrydowe i sieciowe . . 28

1.3.2. Publikacje profesjonalnych wydawców oraz małych,

efemerycznych firm wydawniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

1.3.3. Dokumenty cyfrowe digitalne i zdigitalizowane . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

1.4. Archiwum cyfrowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

1.4.1. Rozróżnienie pojęć: biblioteka cyfrowa, archiwum cyfrowe,

repozytorium cyfrowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

1.4.2. Archiwa cyfrowe – typologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

1.4.3. Open Archival Information System (OAIS) – standard w zakresie

archiwizacji zasobów cyfrowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

1.4.4. Przykładowe wdrożenia systemów depozytowych

dla dokumentów cyfrowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

1.4.5. Wiarygodność archiwów cyfrowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

1.4.6. Audyt wiarygodnych archiwów cyfrowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

2. Techniczne, prawne i ekonomiczne zagadnienia długoterminowej

archiwizacji zasobów cyfrowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

2.1. Techniczne zagadnienia trwałej ochrony zasobów cyfrowych . . . . . . . . . . . 83

2.1.1. Trwałość nośników danych cyfrowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

2.1.2. Odświeżanie nośnika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

2.1.3. Komputerowe muzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

2.1.4. Zmiana generacji nośnika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

2.1.5. Repozytoria danych cyfrowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

2.1.6. Migracja jako metoda długoterminowej archiwizacji danych

cyfrowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

2.1.7. Emulacja jako metoda długoterminowej archiwizacji

dokumentów cyfrowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

2.1.8. Formaty zapisu dokumentów cyfrowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

2.1.9. Metadane dokumentów cyfrowych i formaty ich zapisu . . . . . . . . . 108

2.1.10. Trwałe identyfikowanie dokumentów w archiwach cyfrowych . . . . 111

2.2. Ekonomiczne zagadnienia trwałej ochrony zasobów cyfrowych . . . . . . . . . 120

2.3. Prawne zagadnienia trwałej ochrony zasobów cyfrowych . . . . . . . . . . . . . . 125

2.3.1. Ustawy o bibliotekach, o obowiązkowych egzemplarzach

bibliotecznych, o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach

a długoterminowa archiwizacja zasobów cyfrowych . . . . . . . . . . . . . 125

2.3.2. Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych

a długoterminowa archiwizacja zasobów cyfrowych . . . . . . . . . . . . . 128

2.3.3. Ustawa o ochronie baz danych a długoterminowa archiwizacja

zasobów cyfrowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

2.3.4. Preservation Policy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

3. Organizacyjne zagadnienia długoterminowej archiwizacji zasobów

cyfrowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

3.1. Budowanie świadomości i inicjowanie prac badawczych dotyczących

trwałej ochrony zasobów cyfrowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

3.2. Instytucje i organizacje zaangażowane w rozwój długoterminowej

archiwizacji zasobów cyfrowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

3.3. Wybrane projekty z zakresu trwałej ochrony zasobów cyfrowych . . . . . . . . 142

3.4. Przygotowania do zadań długoterminowej archiwizacji zasobów

cyfrowych w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

3.4.1. Prace badawcze poświęcone trwałej ochronie polskich zasobów

cyfrowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

3.4.2. Rola twórców zasobów cyfrowych w procesie długoterminowej

archiwizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

3.5. Rola kompetencji w realizacji zadań trwałej ochrony zasobów cyfrowych 173

3.6. Zagadnienia oceny i selekcji w procesie długoterminowej archiwizacji

zasobów cyfrowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

3.7. Polskie wybrane inicjatywy na rzecz trwałej ochrony polskiego

dziedzictwa cyfrowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

3.7.1. Aktywność Rządu RP w obszarze trwałej ochrony polskiego

zasobu cyfrowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

3.7.2. Aktywność Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych

w obszarze trwałej ochrony polskiego zasobu cyfrowego . . . . . . . . . . 190

3.7.3. Aktywność Biblioteki Narodowej w obszarze trwałej ochrony

polskiego zasobu cyfrowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

3.7.4. Aktywność Poznańskiego Centrum Superkomputerowo-

Sieciowego w obszarze trwałej ochrony polskiego zasobu

cyfrowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192

3.8. Koncepcja programu ochrony polskich zasobów cyfrowych . . . . . . . . . . . . 195

3.8.1. Przyjęcie roli koordynatora działań archiwizacyjnych w Polsce . . . . 197

3.8.2. Organizacja pracy w zakresie trwałej ochrony polskich zasobów

cyfrowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200

3.8.3. Planowanie szczegółowych zadań Ogólnopolskiej Grupy

Roboczej ds. trwałej ochrony polskich zasobów cyfrowych . . . . . . . . 203

Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22