Całkowita rewolucja. Status przedmiotów w poezji surrealizmu

Książka Jakuba Kornhausera Całkowita rewolucja. Status przedmiotów w poezji surrealizmu należy do tych prac, które czyta się z autentyczną przyjemnością. Jest to bowiem rozprawa dojrzała, przemyślana, dobrze skonstruowana i sprawnie napisana, bogata materiałowo, obfitująca w interesujące obserwacje i wnioski. Jej autor nie tylko doskonale zna opracowania dotyczące surrealizmu, ale też porusza się swobodnie zarówno po najnowszej teorii literatury, jak i po wielu obszarach współczesnej humanistyki, dowodząc zwłaszcza dobrej znajomości filozofii i antropologii, a szczególnie opracowań dotyczących materialności, rzeczy, przedmiotów i teorii obrazu. Co najważniejsze, ta erudycja mu nie ciąży i nie przeszkadza. Niniejsza monografia ma wiele niepodważalnych zalet. Jest rzetelna pod względem analitycznym, pomysłowa w zakresie interpretacyjnym, cechuje ją także teoretyczna inwencja. Autor wyraźnie dobrze czuje się w precyzyjnych analizach utworów poetyckich i ich specyficznego języka. Należy też wspomnieć o komparatystycznym charakterze tej książki. Jej główną problematyką jest rumuńska wersja surrealizmu, Jakub Kornhauser ujmuje ją jednak na szeroko zakreślonym tle porównawczym i pokazuje jako swoistą odpowiedź na teorie surrealistów francuskich (głównie André Bretona) i twórcze ich rozwinięcie. Analizy poezji Gellu Nauma są także wzbogacone częstymi odwołaniami do czeskiej, słowackiej czy serbskiej poezji surrealistycznej. Ujęcie porównawcze sprawia, że książka może być lekturą interesującą nie tylko dla specjalistycznego grona rumunistów, ale też dla badaczy surrealizmu i literatury nowoczesnej w ogólności.
Z recenzji dr. hab. Andrzeja Zawadzkiego

Spis treści

Wstęp. „Postawa surrealistyczna”. W stronę nieprzedstawialności        9

Wprowadzenie. Tajemnicza obecność rzeczy        17
Perspektywa przedmiotowa        18
Obraz i przedmiot        23
Szeregi obiektów osobliwych. Od Lautréamonta do Jacoba        25
A) Lautréamonta „mówiący włos”        25
B) Rimbauda „salon w głębi jeziora”        28
C) Jacoba „trzy grzyby, które są księżycem”        31

Rozdział I. Sprzeczność jedności, negacja syntezy. Teorie awangardy i współczesne „teorie rzeczy” w poszukiwaniu „postawy surrealistycznej”        37
Awangarda: w stronę nowej, krytycznej hermeneutyki (Od Bürgera do Böhmego)        39
„Drugie uprzedmiotowienie przedmiotów”. Przeciwko „postawie realistycznej”        42
Bürger: zagadkowość struktury        46
     1. Od „dzieła” do „dzieła awangardowego”        46
     2. Od przypadku do montażu        48
Szkłowski: „udziwnienie” i „rozruszanie rzeczy”        51
Eco: katalog – lista. Enumeracja chaotyczna        55
Pomian: katalog – kolekcja. Przedmioty użytkowe i semiofory        61
Hocke: discordia concors        64
Baltrušaitis: paradoksy anamorfozy        70
Krajewski: style życia przedmiotów        74
Sudjic: konwulsyjne erupcje        80
Böhme: fetysz, czyli triumf przedmiotu        84
„Postawa surrealistyczna”. Konstelacje i transpozycje        91

Rozdział II. Od „nieuleczalnego niepokoju” do „mutacji roli”. Priorytety „całkowitej rewolucji przedmiotu” w manifestach surrealizmu i twórczości poetyckiej André Bretona        97

1.     „Lasy są czarne albo białe”. Narodziny i życie wielokrotne obiektów między Manifestem surrealizmu a Drugim manifestem surrealizmu        104
W kierunku nadrzeczywistości        104
Potworność i mrok. Wśród „niebezpiecznych krajobrazów”        108
„Noc błyskawic”        111
„Romantyczne” ruiny i „nowoczesny” manekin        113
Przedmiot a wyobraźnia: to, co być może        116
Obraz poetycki (I). Najwyższy stopień dowolności        118
„Poetycka świadomość przedmiotów”. Właściwości obrazów surrealistycznych        124
     A) Sprzeczność        126
     B) Zamaskowanie        128
     C) Tajemniczość oraz D) Niedookreślenie        130
Obraz poetycki (II). Krańcowe rozluźnienie        136
Namacalne dowody innej egzystencji        137
Przedmiot surrealistyczny: krnąbrna obecność, krnąbrna referencjalność        139
„Na odwrocie rzeczywistości”. Interpretacje i zgrupowania        142

2.     „Cały ciąg stanów utajonych”. Transformacja i sukces obiektu surrealistycznego w Kryzysie przedmiotu        146
Przedmiot w najszerszym filozoficznym znaczeniu        146
Zapowiedź rewolucji        148
Bezprecedensowa wola uprzedmiotowienia        149
„Model wewnętrzny” versus „model zewnętrzny”        152
Nieskończony katalog przedmiotów surrealistycznych        157
     A) Poetyckie ready-mades        161
     B) Poetyckie „obiekty znalezione”        161
    C) Poetyckie „przedmioty surrealistyczne w sensie właściwym”        163
„Żywe poprawki”. „Zakłócenie” i „deformacja”        164
„Mutacja roli”. „Substytucja”, „insercja”, „delecja”        167
Konsekwencje „momentu surrealistycznego”        171
Rewolucja po rewolucji. „Dynamika dematerializacji i parowania”        172

Rozdział III. Laboratorium zakłóceń i deformacji. Typologia poetyckich przedmiotów surrealistycznych na przykładzie twórczości Gellu Nauma        177
1.     „Precyzyjna deformacja” oraz „obiekt obiektywnie ofiarowany”. Dalsze losy teorii obiektu surrealistycznego po Kryzysie przedmiotu        180
Naum: „przedmiot naśmiewa się z obrazów”. Kulisy „precyzyjnej deformacji”        180
Demoniczność „obiektu efialtycznego”        184
Luca: „chowam się pod stołem, żeby nie znalazł mnie scyzoryk”. Podwójne życie „obiektu obiektywnie ofiarowanego”        187
„O.O.O.” (I): wzmacnianie podmiotu        188
„O.O.O.” (II): osłabianie podmiotu        192
Kubomanie i „obiekty wdzięcznie niejasne”        194

2.     „Wesołe płuca trzasnęłyby kopytami”. Strategie obrazowania poetyckiego w Wędrownym podżegaczu Gellu Nauma        199
„Każdy palec jest drogocennym posiłkiem”. Strategia substytucji (I)        201
„Niebieska czaszka”. Strategia modyfikacji (I)        205
„Fabryki zgrzytają zębami”. Strategia animizacji (I)        207
Strategie obrazowania a właściwości obrazu        211

3.     „Estetyka zjadła biszkopty”. Antropomorfizacje i przeobrażenia w Vasco da Gamie Gellu Nauma        217
Od statyczności do dynamizmu        218
     A) „Kwiaty są ciastkami”. Strategia substytucji (II)        218
     B) „Koszule z jelit”. Strategia modyfikacji (II)        220
Od animizacji do antropomorfizacji        221
     A) „Papierosy puszczają się biegiem”. Strategia animizacji (II)        221
     B) „Pończochy mają grzeczne usta i wąsy”. Strategia antropomorfizacji        224
Od absorpcji do transformacji        233
     A) „Kury obgryzają nam mózgi”. Strategia absorpcji        233
     B) „Kolory stały się bocianami”. Strategia transformacji        238

Zakończenie. Surrealistyczne furtki        243

Bibliografia        249
Summary        261
Indeks nazwisk        265