Oblicza mądrości. Heraklit i Laozi

Sądząc po liczbie omówień filozofii Heraklita w naukowych i podręcznikowych opracowaniach, wydaje się, że jego myśl nie potrzebuje dodatkowych prezentacji i objaśnień w zachodniej kulturze. Problem leży w tym, że jego aforyzmy, podobnie jak wypowiedzi innych presokratyków, są traktowane przez wielu badaczy i historyków filozofii jako pierwociny zachodniej myśli filozoficznej. Tak interpretował wypowiedzi pierwszych filozofów Arystoteles i wiemy, że właśnie dlatego ich nie rozumiał. Zmiana mentalności starożytnych Greków, jaka nastąpiła po działalności Demokryta z Abdery, Sokratesa i sofistów, była tak duża, że Stagiryta nie wyobrażał sobie, by w aforyzmach presokratyków zawierała się mistyczno-mądrościowa treść. Z punktu widzenia jego metody, zmierzającej do naukowego obiektywizmu, twierdzenia pierwszych myślicieli były filozoficznym jąkaniem się, interesującym jako początek nauki i filozofii, ale zdecydowanie małowartościowym i niewartym badania. Wydawałoby się, że przez ponad 2000 lat sytuacja powinna się zmienić na korzyść Heraklita i wszystkich presokratyków, ale tak się nie stało. Aforyzmy Heraklita są badane jako wartość sama dla siebie i komentowane przez stosunkowo wąski krąg specjalistów, z których tylko niewielu przejmuje się duchowym przesłaniem jego aforyzmów. Hegel wyraża się o mędrcu z Efezu z niekłamaną estymą, ale tylko dlatego, że widzi w nim prekursora spekulatywnej filozofii, jaką sam uprawia. Mówi, że nie ma takiego twierdzenia Heraklita, którego nie podjął w swojej logice, ale próżno szukać w całym systemie Hegla zrozumienia dla Heraklita – mędrca, a nawet wzmianki o mądrościowym charakterze jego nauki. Podobnie czyni Lassalle, do którego interpretacji nawiązywali materialistyczni myśliciele marksistowscy.

Laozi jest bardzo ważną postacią chińskiej kultury. Jeśli chodzi o recepcję jego mądrości, sprawa ma się bardzo różnie w różnych okresach historycznych. Z całą pewnością niektóre idee Daodejing (Księgi Drogi i Cnoty) stały się bardzo znane na Wschodzie, inspirując cały nurt religijnego i mądrościowego widzenia świata, zwany taoizmem. Jest on coraz lepiej znany na Zachodzie, co przyczynia się również do poznania dzieła samego Laozi. Jednak, podobnie jak w wypadku Heraklita, popularność nie jest równoznaczna ze zrozumieniem. Zdarza się, że niezwykła prostota sentencji chińskiego mędrca staje się narzędziem, którym intelektualiści całego świata kokietują samych siebie, udając wtajemniczonych w głęboką wiedzę, ale są bardzo dalecy od duchowego, praktycznego zrozumienia ich przesłania. Jeśli chodzi o systematyczną recepcję mądrości Laozi, to należy przyznać, że Hegel w swoich Wykładach z historii filozofii zupełnie ją lekceważy, i to w sposób, który w naszych czasach trudno zrozumieć.

Pracą niniejszą chcę się przyczynić do poznania i zrozumienia ducha mądrościowych przekazów Heraklita i Laozi. Wizja świata i ludzkiego życia mędrca z Efezu jest czymś tak wyjątkowym w zachodniej filozofii, że trudno jej nie wykorzystać przy czytaniu Daodejing. Niezależnie od różnic, jakie dzielą obu mędrców, ich obrazy świata i ludzkiej natury łączy tak wiele, że jedna mądrość naświetla drugą, co prowadzi do lepszego zrozumienia obu.