Noblesse oblige. Rzecz o szlachcie polskiej

Opowieść o Rzeczpospolitej szlacheckiej – najstarszej nowożytnej demokracji, jej obyczajach, ideałach i ceremoniale – to treść publikacji towarzyszącej wystawie Rzecz o szlachcie polskiej. Zarówno książka jak i wystawa przybliżają dzieje stanu szlacheckiego i kulturę sarmacką w jej największym rozkwicie. Pokazują szlachtę jako inicjatora reform ustrojowych, gospodarczych i kulturalnych, jej rozrywki, siedzibę rodową – drewniany dwór oraz spójny i zaskakująco elastyczny zestaw wartości rodzinnych, społecznych i narodowych jakim był sarmatyzm.

Sama nazwa „szlachta” pochodzi ze staroniemieckiego „slahta”, spokrewnionego etymologicznie ze „schlagen” (uderzać, walczyć) oraz „geschlecht” (ród, rasa). Przekształcenie się rycerstwa w szlachtę nastąpiło w Polsce w XIV i XV wieku. W przeciwieństwie do innych państw ówczesnej Europy proces ten miał charakter masowy – stąd niespotykana nigdzie indziej liczebność „narodu szlacheckiego”. Szlachta polska zyskując wszelkie prawa i przywileje wzięła jednocześnie na siebie wyłączną odpowiedzialność za rządy, a tym samym losy państwa. Ustrój Rzeczpospolitej był uważany za najlepszy w świecie, a polski Sejm za najstarszy. Chętnie przyrównywano go do ustroju republikańskiego Rzymu i greckich polis. Podstawą Rzeczpospolitej były prawa kardynalne, czyli Artykuły henrykowskie oraz pacta conventa, a w okresie późniejszym również liberum veto. Każdą próbę ich naruszenia traktowano jak najwyższą zbrodnię i podejmowano próby odwołania króla, który ośmielił się sprzeciwić masom szlacheckim.